Uprawy roślin i hodowla zwierząt (3)

Żniwa rozpoczynano od zbioru rzepaku, potem dojrzewał jęczmień, żyto, pszenica, proso i owies. Mniej więcej do końca XIX w. zboże żęto sierpami, potem do lat 60-tych koszono kosami, a następnie wprowadzano do użycia najpierw kosiarki potem żniwiarki , snopowiązałki i wreszcie kombajny.
Żeńcy, którymi byli mężczyźni i kobiety, zżęte sierpami zboże kładli na garście na ściernisku (rżysku), a po wysuszeniu zbierali w snopy ( zbieranki ) wiązane w powrósła robione z żytniej słomy. Ten sposób zbioru przy rzepaku, jęczmieniu i owsie stosowany był do czasu wprowadzenia snopowiązałek.
  Po wprowadzeniu kos kosiarzami byli mężczyźni natomiast kobiety odbieraczkami tzn. one odbierały skoszony pokos ze ściany i wiązały w snopki (żyto, pszenica) lub kładły na garście (jęczmień, owies). Snopki żyta i pszenicy obstawiano w kupki (mendle), w których się suszyły. Zboża po wysuszeniu zwożono drabiniastymi wozami do stodoły lub przy wyższych zbiorach składano w sterty. Układano sterty okrągłe, rzadziej prostokątne, które przykrywano słomą. Do podawania snopków na wozy i do sąsieka służyły widły dwuzębne na długim stylisku (dwojaki).

Łąki koszono dwukrotnie: pierwszy raz w czerwcu przed zakwitnięciem traw i drugi raz jesienią (potraw). Trawę koszono na pokos, pokosy rozrzucano a następnie zależnie od pogody odwracano raz lub dwukrotnie grabiami celem wysuszenia. Wysuszone siano zgrabiano na wałki i zwożono do stodoły lub w stogi czy brogi. Do podawania siana używano wideł trójzębnych (trojaków) również na długim stylisku. Przy deszczach czy burzach podsuszone siano okapiano w małe stogi na łące, a z nastaniem pogody dosuszano. Przy zmiennej pogodzie kopiono nawet kilkakrotnie.
Podobnie postępowano z koniczyną. Jeżeli była niecałkowicie dosuszona to w sąsieku poszczególne warstwy solono solą pastewną. Przy uprawie koniczyny dodatkową czynnością było zbieranie wczesną wiosną kamieni, które zwożono na kamienice. Kamieni używano też do wysypywania kolein, aby nie grzęzły żelaźniaki, oraz przejazdów przez strumienie na łąkach. Składowiska kamieni (kamienice) zniknęły z pól, kiedy zaczęły powstawać budynki murowane i kamienie wykorzystano do wylewania fundamentów.



We wrześniu i październiku przystępowano do wykopków kartofli. Przez długi czas kartofle kopano motykami do koszy a z nich na prowizoryczne kopce - sypane na kartoflisku i przykrywane łozami aby obeschły i nie zieleniały od słońca. W latach 50-tych wprowadzono kopaczki wirnikowe.
 Buraki wykopywano odpowiednio wyprofilowanymi dwuzębnymi widłami, które następnie ogławiano z liści i sypano na kopce.





 Sierp, najstarsze narzędzie żniwne, wywodzi się z sierpowatych wiórów krzemiennych. Dalszym etapem rozwojowym był egipski sierp wkładkowy z czasów XVIII dynastii (ok. 1500 roku p.n.e.) o ostrzu z małych spiłowanych wiórów krzemiennych osadzonych obok siebie i przyklejonych żywicą do prostej lub zaokrąglonej oprawy drewnianej, rogowej czy kostnej. Wywodził się on z dolnej szczęki końskiej lub bydlęcej, w której zęby zastąpiono krzemieniem. Babilon wprowadził sierp z mocno wypalonej gliny. Sierpy brązowe, wyparły  całkowicie sierpy krzemienie, a te z kolei ustąpiły żelaznym.  Sierp wczesnośredniowieczny miał ostrze półkoliste, ząbkowane, o długości 18-30 cm, trzonek wygięty pod kątem prostym i tulejkę do osadzania rękojeści, nie różnił się więc zasadniczo od sierpów dzisiejszych. Później rozróżniano sierp do zboża (kształt ostrza zbliżony do krzywej logarytmicznej) i do trawy (ostrze półkoliste) - obrazek obok, zapewniając najkorzystniejszy rozkład siły ręki żeńca. Od starożytności sierp uznawany jest jako symbol rolnictwa, był atrybutem bóstw: Demetry, Satuna, Sylwana, Wertumnusa. W Polsce występują obficie noże żniwne, tzw. kłośniki, od wczesnego neolitu, sierpy brązowe pojawiły się ok. 1500 roku p.n.e., a sierp szerokokabłąkowy - w I w. n.e. Do XIX wieku sierp był głównym narzędziem żniwnym świata, do dziś stosowany jest w krajach zacofanych, a w cywilizowanych jako narzędzie pomocnicze w gospodarstwach indywidualnych.



Kosa, ręczne narzędzie rolnicze do koszenia roślin, składa się z zakrzywionej stalowej klingi i drewnianego kosiska. Do kosiska  można mocować pałąk lub grabie, służące do zagarniania na bok koszonych roślin i formowania pokosu. Do koszenia niższych roślin jak jęczmień, na część pałąka zakładano płótno. Kosa pojawiła się w Europie w końcu XII w., w Polsce w XIV w. i służyła do ścinania traw. Od XVI w. wprowadzono kosę o lekko zakrzywionym ostrzu, która zaczęła wypierać przy sprzęcie zboża sierp. W Polsce takie kosy pojawiły się w folwarkach dopiero w końcu XVIII w. ale były drogie i do lat 80 XIX w. pochodziły jedynie z importu, dlatego jeszcze w okresie międzywojennym w gospodarstwach chłopskich ( poza zaborem pruskim ) przeważał sierp. Kosa z użycia zaczęła wychodzić w połowie XX w.








Kosiarka, maszyna  konna lub ciągnikowa ( zawieszana lub przyczepiana ) do koszenia zielonek. Wykorzystywano ją również do koszenia zbóż po przymocowaniu do zespołu tnącego pomostu na którym były gromadzone porcje zboża, zsuwane na ściernisko i następnie ręcznie wiązane w snopy.
Pierwsze kosiarki zbudowano ok. 1850 w USA. Na ziemiach polskich pojawiły się w 1858 a rok później ich produkcję podjęła fabryka Evansa i Lilpopa w Warszawie oraz zakłady H. Cegielskiego w Poznaniu. W gospodarstwach chłopskich zaczęto je stosować w połowie XX w. U omawianych tu kosiarek nożycowych palcowych zespół tnący stanowi listwa z nożykami, wykonująca w płaszczyźnie prostopadłej do kierunku ruchu maszyny ruch posuwisto-zwrotny względem nieruchomej belki z palcami, których krawędzie boczne tworzą przeciwostrza dla nożyków. Inny rodzaj to kosiarki rotacyjne o szerokości roboczej do 5 m. Tego typu kosiarki różnej konstrukcji są powszechnie stosowane do koszenia trawników miejskich, w ogrodach i na działkach, gdzie zespół tnący jest napędzany silnikiem elektrycznym lub spalinowym.



 Żniwiarka, konna maszyna  do koszenia zbóż i układania ich na ściernisku, wiązanych następnie ręcznie w snopy. Żniwiarka ma nożycowy zespół tnący, połączony z pomostem (stołem) i 4 ruchome obrotowe grabie, które zależnie od nastawienia rodzaju ich ruchu, albo tylko nachylają zboże na zespół tnący albo zrzucają porcję zboża ze stołu na ściernisko. Wszystkie ruchome części są napędzane jednym kołem jezdnym. Żniwiarkę o praktycznym zastosowaniu skonstruował Anglik P. Bell w latach 1826-28. Była to maszyna dwukołowa, pchana od tyłu przez konie z nożycowym zespołem tnącym i motowidłem, które nachylało zboże na zespół tnący. Zboże po ścięciu ręcznie grabiami z pomostu usuwane było na ściernisko.
Właściwie pierwszą żniwiarkę, na początku naszej ery, opisuje Pliniusz Starszy, którą stanowiła taczka pchana od tyłu przez woły. Z przodu  taczki na wysokości kłosówumocowany był nieruchomy żelazny grzebień z ostrymi trójkątnymi zębami. Kłosy odrywane przez grzebień trafiały do taczki a słoma pozostawała na polu.







 Snopowiązałka, maszyna służąca do zbioru zbóż i rzepaku, które po skoszeniu i związaniu sznurkiem w snopy wyrzuca na ściernisko. Snopowiązałki konne mają napęd od koła jezdnego a ciągnikowe są napędzane wałkiem przekaźnikowym ciągnika.
Koszone rośliny są oddzielane od reszty łanu przez rozdzielacz obrotowy, umieszczony nad lewym kołem wiązałki i ścinane przez nożycowy zespół tnący. Nagarniacz  podtrzymuje zboże podczas cięcia a następnie układa na przenośniku poziomym. Zboże jest przenoszone na stół wiążący i formowane w snop przez ubijacze a dolna część snopa - knowie, wyrównywana jest przez wyrównywacz knowia.
Pierwsza wiązałka została zbudowana w 1878 roku w USA .

Kombajn do zbioru zbóż. Pierwsze kombajny zostały zastosowane w 1860 w USA ciągnione przez 20 - 40 koni, zbierające zboże z 10 - 18 ha dziennie. W Polsce pierwsze kombajny ŻMS-4, wzorowane na sowieckich S-4 wprowadzono w 1954, kolejno produkowano Vistulę i Bizon. Kombajn kosi, młóci i oddziela zanieczyszczenia.
Obrazek: 1) nagarniacz, 2) zespół tnący, 3) podajnik ślimakowo-palcowy, 4) przenośnik łańcuchowo-listwowy, 5) bęben młócący, 6) klepisko, 7) podsiewacz, 8) wytrząsacz, 9) sita, 10) wentylator, 11)przenośnik ziarna do zbiornika, 12)zbiornik ziarna, 13) silnik, 14) kabina operatora.

 



Widły, narzędzie o różnorakim zastosowaniu zależnie od konstrukcji, dwuzębne ( dwojaki ) na długim stylisku do podawania snopów na wóz i do sąsieka czy na stertę, podobnie trojaki do podawania siana. Czterozębne o różnym zastosowaniu min. do roztrząsania obornika, a w kształcie haka do zrzucania obornika z woza.  Widły z  kulkowym zakończeniem stosowane są do ziemniaków, a dwuzębne odpowiednio wyprofilowane - do wykopków buraków.



  Grabie, roztrząsacze, narzędzie ręczne, konne, lub ciągnikowe. Grabie ręczne składają się z grzebienia osadzonego na trzonku. Dawniej stosowano wyłącznie grabie drewniane, później z metalowym grzebieniem głównie do spulchniania wierzchniej  warstwy gleby. Do grabienia ścierniska używano grabi szerokich i z długimi zębami. Później zastąpiono je grabiami konnymi ( grabiarką ) stosowanymi do grabienia ściernisk i siana na wałki. Zgrabiany materiał był gromadzony w tzw. koszu, złożonym z zamocowanych na poprzecznej belce wygiętych pałąkowatych palców. Formowanie wału następuje poprzez podnoszenie kosza i pozostawianiu zawartości na polu. Grabie służyły również do poruszania siana podczas suszenia. Tę czynność przejęły następnie roztrząsacze.

 
  Kopaczka. Maszyna rolnicza konna lub ciągnikowa, służąca do wykopywania ziemniaków z redlin. Kopaczka gwiazdowa została zbudowana w 1856 w Anglii, składa się z lemiesza i gwiazdy: lemiesz podcina redlinę i podnosi ją a metalowe pręty  gwiazdy rozrzucają ziemniaki w pasie kilku metrów. Kopaczkę przenośnikową wdrożono w Polsce, podkopane przez dwa lemiesze redliny przenoszone są na zespół przenośników prętowych, urządzenia wstrząsające górne płaszczyzny przenośników powodują odsianie ziemi a wykopane ziemniaki sypane są w rzędach, co znacznie ułatwia ręczny zbiór. Dalszym udoskonaleniem są kopaczki ładujące, które ładują wykopane ziemniaki na jadące obok środki transportu.
Obrazek: a) wirnikowa, b) przenośnikowa, c) wibracyjna.

Kombajn do zbioru ziemniaków. Pojawił się po II woj. św.: jest budowany jako jedno- do czterorzędowego, przyczepiany do ciągnika lub samojezdny. Kombajn dodatkowo oddziela łęciny a na stole selekcyjnym ręcznie oddziela się kamienie i bryły ziemi natomiast ziemniaki są kierowane do zbiornika a stąd na środki transportu.
Obrazek: 1) zespół wyorujący, 2) odsiewacz, 3) oddzielacz porostu, 4) stół selekcyjny, 5)zbiornik ziemniaków. Rysunki: Encyklopedia PWN i Encyklopedia staropolska.

 

Ciągniki rolnicze. Choć do I wojny światowej jako siły pociągowej w gospodarstwach chłopskich używano głównie wołów i krów, a do lat 80-tych koni, to w międzyczasie pracowano nad mechanizacją tych prac. Pierwszy artyleryjski ciągnik skonstruowano w 1770 roku , a od 1830 roku we Francji, USA i Wielkiej Brytanii budowano ciągniki z napędem parowym. Pierwszy silnik z napędem spalinowym zbudowano w 1889 roku w USA, a w 1917 roku H. Ford uruchomił seryjną produkcję takich ciągników. W 1925 roku H. Ferguson wprowadził do ciągników rolniczych hydrauliczny, automatyczny podnośnik do narzędzi zawieszanych. W Polsce w 1922 roku w Czechowicach (ob. Ursus) w Fabryce Silników i Ciągników " Ursus " zbudowano pierwszy polski ciągnik rolniczy (w oparciu o amer. Titana). W 1947 roku zakłady Ursus wznowiły produkcję ciągników rolniczych wzorowaną na ciągnikach niemieckich, a w latach 60-tych uruchomiono produkcję ciągników własnej konstrukcji. Na początku lat 70-tych rozpoczęto produkcję ciągników rolniczych na licencji M. Ferguson, modernizowanych w następnych latach.
Charakterystyczną cechą konstrukcyjną ciągnika rolniczego jest brak ramy, a konstrukcję nośną tworzy kadłub silnika ze skrzynią biegów i obudową tylnego mostu. Koła jezdne napędowe są związane z tylnym mostem, a przednie osadzone na osi połączonej wahliwie z konstrukcją nośną, co zapewnia styk wszystkich kół z podłożem przy nierówności terenu. Ponadto ciągnik posiada wał odbiorczy mocy do napędu dołączanych maszyn z oddzielnym sprzęgłem i skrzynię biegów zębatą o bardzo dużej liczbie przełożeń - do ponad 30 - w celu wykorzystania mocy silnika przy różnych obciążeniach.