Ekonomika ziemiańska XVII w.

Praktyka miesięczna gospodarstwa ziemiańskiego
według ekonomiki ziemiańskiej z 1675 roku

Dzień pierwszy tego miesiąca stycznia rok nowy zaczyna, ten y każdy aby był żyzny y szczęśliwy boskie potrzeba błagać majestatu; a że w każdey rzeczy, jako też we wszelkim gospodarstwie ma to być u każdego w pamięci. Initium Sapientia timor Domini. Przeto świętą niedzielę i inne uroczyste świąta czcić i obserwować potrzeba, jako się wyżey o tym w punkcie III opisało.
Na jaką się roku żyzność zanosi, z początku, z śrzodka i z końca tego miesiąca zwykli ludzie prognostykować, jakie przy stateczności lub odmianie ziemia pokaże progressy; takiego także lata i urodzajów spodziewać się mają gospodarze.
Stodoły na nowe (da Pan Bóg) zboża wyprzątać, na nasienie wymłacać; strychy, wszelkie poszycia ponaprawiać; toż się ma rozumieć o brogach i szopach.
Słomami, plewami, aby miarą szafowano, aby do nowego dla bydła stawało karmi; dodawać według samej potrzeby, sieczkę przy tym kazać rzezać kolejno, albo parobkowi.
Budynki wszelkie, osobliwie dachy, dla szkody ponaprawiać, drzewo podczas sannej i inne potrzeby zwozić, z rynien śnieg, aby nie przeciekało na budynki, zrzucać, także y z dachów, aby ten ciężar nie przytłaczał i jakiey nie czynił szkody w budynku, z zatyłków także śniegi i lodu, aby wyrąbano i wywożono, aby do piwnic i na fundamenta nie zalewało i nie przeciekało.
Spichlerz słusznie opatrzyć, w którym aby wymłóconego ziarna szczury y myszy nie psowały y zboża nie szpeciły.
Wieprzów karmnych doglądać, a w ostatniey kwadrze one bić.
Gumno aby było w słusznym ogrodzeniu, aby żadne bydlę wniść nie mogło, dla sromoty niedbałego gospodarza.
Na wszelkie naczynia, na budynki, na obręcze y na inne domowe statki z pnia rąbać, przed ś. Fabianem y Sebastianem, w ostatniey kwadrze tego miesiąca, także na okoły, słupy, na zerdzi, dyle, drzewa na opał i łuczywa przyspasabiać.
Suszony owoc y wszelkie jarzyny tego miesiąca y przyszłego spieniężać, nim młodociane za przyszłą wiosną nie zazielenieją chwasty.
Nawóz ktory od ś. Marcina był na kupie, na inne go przerzucić mieysce, aby spodni był na wierzchu, dla lepszego ugnojenia.
Pługi, brony, radła, wozy i inne sprzęty gospodarskie wcześnie ponaprawiać i na przyszłą (da Pan Bóg) wiosnę mieć to wszytko pogotowiu, a nie w ten czas dopiero, kiedy tego trzeba zażyć.
W tym miesiącu ślimaki są najzdrowsze, których zbierać jak najwięcey, te osobliwie pod leszczyną się znajdują; z sadów i ogrodów jak naylepiey je powybierać, gdyż one zwykły suszyć drzewa.
Z makowin, z chmieliny popioły palić i one do ługów, dla chust prania zachować.
Tkaczom przykazać, aby na płótna i na obrusy, gotowe mieli naczynia; prządek, aby cienko przędły przypilnować.
Kury pośladem karmić i gołębie, z jarego żyta gorzałki palić, tak prosta jako i dobra.
Zboża wszelakiego na nasiewy i na domową zostawiwszy potrzebę, komu przynagla potrzeba y kto się bez tego obejśćdź nie może, bo na ten czas bywa droższe, za dobrey drogi do miasta zwozić nassypanie albo przedasz.
Nabiały spieniężać, mięsiwo wszelkie w beczki nasalać y kolendrą przesypywać, dychtownie zaszpontować, albo kamieniem przycisnąć.
Owcom olszowe liście dawać y która w tym miesiącu jeść go będzie ta jest zdrowa na wnątrze, na defekta onych.
Kokoszy aby niosły w tym miesiącu jak zaprawić, opisałem sposób w punkcie XXIII.
Przeręble na stawach dla oddechu rybom często czynić i na każdy dzień tego doglądać, tak i w innych miesiącach, ile podczas mrozów sprawować się potrzeba, sieci wszelkie do łowienia zwierza i ryb, ponaprawiać.
Psczoły na inne przenaszać miejsce, a tak się z nimi obchodzić, pilnie przestrzegając, jako wyżey o pasiekach albo psczelniku opisano.
Bydła wszelkie na osadę obory, owczarnię i chlewow, w tym miesiącu kupować może.
Przez te tedy dni, w tym miesiącu wzwyż pomienionym przypilnować gospodarstwa, dla swego lepszego, y pożytku, w niwczym nie omieszkując.


Gospodarski dozor y zabawy podobnie jak y w styczniu odprawować, które gospodarze mieć mata około rol, pol, łąk, ogrodow, przekopy czyniąc dla przejazdow.
Płoty, wszelkie ogrodzenia, dla szkody ponaprawiać.
Na nasienia ogrodne, marchew, cebulę y inne jarzyny, według sposobnego czasu (jeśli się ranny pokaże rok) sadzić.
Niepotrzebne gałęzie przy drzewach ktore wilkami zowią y ktore drzewo suszą y do fruktu przeszkadzają okrzesywać.
Liszki albo gąsięnice z drzewa obierać, z pod drzewa one wygrabić y do szczętu spalić.
Latorośli młode przesadzać w ostatnią kwadrę y z sczepieniem przyspieszyć.
Pniaki albo płonki sadzić dla szczepienia, gdyż wszelakie szczepienie w tym miesiącu lutym snadniey się przyjąć może, ani od robaków może być zepsowane.
Na przychowek cielęta w ostatni kwadrze wałaszyć.
Wina z fasy do fasy przetaczać. Stawy narybiać w tym czasie.
Rozsadę siać w wilią ś. Macieja, jeśli skorupa zejdzie zimowa.
Oley z rzepnice, z lnu, z siemienia, z maku, z bukwi bić na przyszły post, na domową zostawiwszy potrzebę, ostatek spieniężyć.
Zboża, wszelkie oziminy y jare, kto ma szczupłe stodoły, wyprzątać na nasienie, co pięknieysze na stronę odkładać, a drugie zboża chędożyć y często szuflować.
Ogrodne nasienia cudzoziemskie w izbie letniey w skrzyniach, albo w jakich naczyniach sieją y na ogrodzie, gdy się ociepli y gdy skorupa zejdzie zimowa, przesadzają.
Wszelkiego bydła nawoz, z obor, z owczarni, z stajen y chlewów wyprzątać y na pole wywozić, a zwłaszcza na jęczmienisku, na wschodzie tego miesiąca, także na płonne role y na inne zboża, na jarzynny zasiew by jak najwięcej pokładać, bo kto smaruje ten jedzie; po zwiezieniu, z skup rozrzucić zaraz po roli.
Jęczmień siać może przed zapusty, albo w tydzień po zapustach, ile kiedy od mrozow y od śniegow będzie wolna rola.
Dziewki niech cienko przędą; a gdy nie stanie przędze, aby nie prożnowały, pierze niech drą, rzepę i inną jarzynę zagniłą niech obierają. Owoc dla wieprzow niech kroją; powrusła i powrozy niech kręcą.
Od puł miesiąca tego lutego, aż do dwudziestego drugiego dnia, czworakie siać może dla bydła nasienie, in defectu karmi, to jest jęczmień, owies, wykę y gorczycę w spuł zmieszawszy, także tym zimie bydło karmić może; jednak na dobrey uprawney siać potrzeba roli.
Ogrody aby na wiosnę gnojem sprawiono y podorano doyrzeć.
Przędziwa wszelkie poprać, dla bielszey nici do robienia płotna.
Na winnice gnoj zwieść, do tego laski do podpierania wina niech będą gotowe i ustrugane.
Wszelkie przehody i mosty ponaprawiać tak dla przechodzącego bydła jako y dla przejeżdżających ludzi.
Chlewnego bydła młodocianego, ktore się odchowa w tym miesiącu, ni bić, ale go do przyszłej zostawić wiosny i lata, bo takie do przechowania jest sposobniejsze.
W styczniu y w lutym wszelkie mąki mleć y krupy tłuc, by i na cały rok, zmełte w tym czasie, naytrwalsze na chowanie bywają; jednak nim do fasy na spiżarnię wsypiesz, wprzod dobrze osuszyć mąkę lub krupy, po osuszeniu, z plew i innego prochu opałać.
W tym miesiącu, jeśli czas sposobny pozwoli do orania, orać nieomieszkanie na groch, na bob y te zaraz zasiać może.
Drobiu folwarcznemu, jako to kurniki, gołębieńce gniazda wymiatać y wyprzątać. Folwark bydłem opatrzyć, na to mieysce, jeśli go co przez zimę ubyło.
Pszczoły kupować y na pewne mieysce stawiać, jako się o tym wyżej dla informacyey opisało.


Ten miesiąc różne zwykł na powietrzu czynić odmiany, ktore ludziom w podeszłym wieku y młodym, katarowe y inne przynoszą na zdrowiu alternacye; temu zabiegając, wcześnie przed tym miesiącem, upatrzywszy sposobność czasu trzeba się przepurgować; a dla wygody własney y bliźniego różne lekarstwa prozapas mieć zawsze przy domu, jako się o tym dostatecznie wyżej w punkcie o lekarstwach opisało.
Gdy czas powolny y sposobny do orania w polu przypadnie, w jedenastą niedzielę po Bożym Narodzeniu ma być pług na roli.
Wszelki drob folwarczny, jako to kokoszy, gęsi, kaczki, indyki, ktore się w tym miesiącu zwykły nosić, wcześnie nasadzać powinna dworniczka; przychowek jako pielęgnować y wychować, wyżey się opisało w punkcie XXIII.
Pługi do orania y sprawowania rol, na jare zboża niech wcześnie wychodzą, aby żadnego nie było omiszkania, bo im najprędzej zasieje, tym też obfitszy y plenniejszy będzie urodzaj, koło czego pilności y dozoru zażyć potrzeba gospodarzom. Nawozy wszelkie na role wywozić.
Ozimina jeśli wymokła w marcu, żadnego z niey nie spodzieway się pożytku, znowu to pole zaorawszy, według sposobności roli, ktoremuby było podległe nasieniu, takim zasiać zbożem.
Jarzyny ogrodne, także za upatrzeniem czasu, na uprawnych zagonach pozasiewać pod pełnią; cudzoziemskie także chwasty y głąbia jeśli się będą godziły poprzesadzać; rozmarynu jednak y delikatnych zioł nie wystawiać na wiatr marcowy, boby od tego wyginąć musiały.
Drzewa szczepić, chędożyć i przesadzać, liszki albo gąsiennice obierać, ktore jako gubić, aby się to nie rozszerzało robactwo, opisane jest wyżey w punk: VIII.
Kretow aby nie ryli chwastow na ogrodach y w sadach nie psowali młodocianych korzonkow, jako tychże gubić w punk: XIV znaydziesz.
Rożą so rok, na innym przesadzać mieyscu, aby miała kwiat buynieyszy y pełnieyszy, także dla zapachu lepszego.
Drzewa okopywać, wodą podlewać, dotąd poki nie zakwitną, ktorym tak czyniąc, ani grad ani mroz szkodzić może.
Wierzbę obcinać dla grodzy i dla nasadzenia na nowiu miesiąca.
Cielęta odsadzać w wtory kwadrze tego miesiąca koło pełni.
Chwast w zbożach wyplewiać; nawoz na jęczmień, ktory siać przed Wielką nocą y po wielkiej nocy; na len, kapustę, konopie zwozić, kto tego przed zimą omieszkał.
Groch w ostatniej kwadrze siać, także upatrować i notować dzień pierwszy, którego śnieg opadnie i w tenże dzień na wiosnę go siać, nie pochybnie się zrodzi.
Na len drobnym zwieść nawozem rolę, ktorą dobrze uprawiwszy zasiać.
W ogrodach y sadach wygrabić, uprzątnąć, kretowiska przydeptać, porownać dla trawnika.
Rozsady na dzień przed ś. Gertrudą siać, pszenicę zaś jarą w Wielki tydzień.
Chlewnemu, owcom i innemu bydłu, lekarstwa według wzwyż opisanego sposobu pozadawać. Owce w pole wyganiać dla nagnojenia roli y aby się dla zdrowia przechadzały.
Stawy narybiać, wienczerze stawiać y spuszczać na pożytek.
Ryby wszelkie od początku wiosny (jako się tylko rozgrzeje powietrze), aż do ś. Jakuba zwykły się trzeć, dla tego przestrzegać aby sieciami przez ten czas nie łowiono, ani kaczek nie puszczano, aby rybnych ikr z stawow nie wyzbierały y nie wyjadały narybku drobnego.
Jeziora zławiać, stawki nawadniać i stawy narybiać.
Budowania zaczynać, gdzie potrzeba naprawiać
Do psczoł dojrzeć, kiedy dzień pogodny i ciepły, koło ś. Kazimierza, jako się o tym wyżej opisało.
Winnice odkrywać, gdy suche i jasne niebo, wyprzątać, wygrabić, okopywać, według wzwyż pomienionego sposobu o winnicach.
Statkow wszelkich, szkur dojrzeć, wody, śniegi, lody wyprzątnąć, wymieść; na zbior przyszły wszelkie naczynia y potrzeby zawczasu przysposabiać.
Rozmaity gatunek ryb, koło Zwiastowania Panny Maryey, z głębiny y z gniazd swoich na szerokość wody wychodzi.
Fuzya niech na ścianie nie prożnuje, bo ten miesiąc dzikie kaczki strzelać y łowić pozwala.
Chłopek na wsi niech tego przestrzega, aby zbożem y chlebem ostrożnie szafował, żeby go do nowego stawało, ktory z rożnego i rozmaitego zboża, ma swoje opatrować pożywienie.
W tym miesiącu rożne kwiecia wyrastają, z ktorych sok, olejek, wodki y confekty na ludzką robią potrzebę y własną domową wygodę.
Słodow w tym miesiącu jak najwięcej przysposabiać, z ktorych piwa żyzne bywają y w lecie nie tak kwaśnieją.
Rozsada na wielki tydzień ma być zasiana.


Poniewasz dla niestatecznego powietrza, przeszły miesiąc jest, nie tylko do gospodarstwa mniey sposobny, jednak przeszkodny, tedy cokolwiek się w przeszłym omieszkało miesiącu, to w tym teraźniejszym kwietniu, powetować może, za pilnym dozorem i gospodarską ciekawością.
Drób folwarczny, według namienienia i informacyey, tak przeszłego miesiąca marca, jako y wzwyż pomienionym opatrować potrzeba.
Na tarlisko trzy karpie w sposobny wpuścić staw, ktoryby był przyglinkowaty y przy trawniku; wsadzić tedy trzy ikrne(około ś. Grzegorza) a dwa mleczne, dla rozmnożenia karpiąt.
W tymże miesiącu spuszczać stawy, narybiać, budować.
Soli, na kuchnią, dla nabiałów solenia, mięsa, kapust y na inne domowe przysposabiać potrzeby.
Na kapustę y len rolą pokładać, w ostatni kwadrze koło Wielkiej nocy, barany skopić, do wszelkiego bydła samcow przypuszczać, nawozy zwozić y na kupę zmiatać, po dzdzu w ostatnie kwadrze, aby tym lepiej ugniły.
Owce myć y strzydz około niedziele, ktora zowią Exaudi; to jednak upatrować aby ten dzień był ciepły y pogodny; wełnę postrzyżoną poważyć y schować.
Pokrzywy z otrębami pszenicznymi kokoszom dawać, aby lepiej niosły, płotna poczynać bielić, ile na ten czas kiedy drzewa kwitną.
Drzewa figowe y inne cudzoziemskie frukty (około ś. Grzegorza) poodkrywać, z piwnic wynosić y pochędorzyć.
Ogurkow y innych ogrodowych rzeczy dobra gospodyni, jako y zioł rozmaitych niech przypilnuje, jednak czasu upatrować, kiedy się dobrze rozgrzeje powietrze, aby tego mroz potem nie powarzył.
Malony y inne delikatne frukty (koło ś. Jerzego) siewają.
Słowiki do śpiewania dla uciech swoich koło ś. Jerzego łowić, także skowronki y inne do śpiewania ptaki.
Ptakow wszelkiego rodzaju nie łowić, bo pod ten czas zwykły się gnieździć, z tą wytrwać uciechą, puki młodych nie odchowają, gniazd im nie psować y jajec brać zakazać.
Orać, dosiewać, grodzić, ogrody gotować.
Znędznione bydło karmią odżywiać, koło winnicy się też zakrzątnąć, jeśli się w marcu opuźniło.
Rakow łowić zakazać, bo w tym miesiącu mnożą się, toż się ma rozumieć i o wszelkiej rybie, aby stawow nie tykano, tylko się z sadzawek sustentować, jeśli sobie gospodarz zawczasu, przysposobił narybkow nie wypleniając stawowych.
Wszelkiego nasienia jarego w polu przypilnować, aby wcześnie zasiano.
Śnieg w kwietniu jest rolom pożyteczny, jakoby je nawozem nawiozł.
Bydło z łąk zganiać (od ś. Jerzego), aby na siano y na potraw wolne zapuszczać łąki.
Przędziwa na Święty Marek (kto opożnił) siać może, osobliwie konopie.
O liszkach albo gąsienicach znowu przpominom, dla ogrodnych chwastow y sadowych fruktów, aby je wygubić, jako się o tym dość rzetelnie wyżej opisało.
Groch na niektórych miejscach na wielki czwartek siewają, albo na trzy dni przed nowym miesiącem.
Baranki dać skopić na wielki czwartek, tylko żeby sposobnemu y umiejętnemu sprawcy.
Budynki wszelkie gospodarskie osobliwie dachy opatrować, aby się dla małej rzeczy, wielka nie stała ruina.


Ten miesiąc, nie tylko człowieka, ale i wszelki rodzaj zwierząt, ptactwa y ryb swoją rozwesela y cieszy zielonością, albowiem na polu, w gajach, sadach, ogrodach y łąkach różnym kwieciem y urodzajami wszystek ozdabia świat, każdego ciesząc, karmiąc y kontentując.
Bydła wszelkiego rodzaju na oziminach (ku ś. Filipowi Jakubowi, dla orania onych) paść poprzestać.
Latolośli wina na ś. Krzyż sadzenia przypilnować, tego przestrzegając, aby żadnym nożem, ani zelaznym instrumentem pomienionych latorośli nie rzezano, tylko rękami ułamywano, bo od tego zwykły usychać y nie przyjmować się.
Dzień ś. Urbana, gdy pogodny, dobry urodzaj wina znaczy, także Augustus y September gdy suchy i pogodny.
Na przędziwa, to jest len, konopie, proso, na ś. Urbana siać.
Owiec w dojeniu przypilnować, ktorych trzy razy na dzień według zwyczaju doić; baranki młode odłączać; toż się ma rozumieć y o innym obornym bydle, ktorym pokrzyw dla bujnego mleka dodawać.
Ściany lepić gliną, piece w piekarniach podlepiać, naprawować także bojowiska w stodołach w tym miesiącu, bo się padać nie będzie.
Strzechy na budynkach ponaprawiać, a stare z nich snopki na nawoz odrzucać; na chmiel zatyczyć stroisze.
Zboża na spichlerzy zsypane przeszuflować, co tydzień, ile na ten czas, kiedy kwitnie na polu zboże.
Inquisycje z urzędnikami, z pastuchami y z dziewkami, co koło obor i owczarni chodzą, jako się ktore od God cieliły, dla całkownych i połownych veryfikacyey; bydło skupowane piątnować y cechować.
Nawozu na ugory jak najwięcej zwozić.
Szczepione drzewka y latorośli, ile podczas suszy podlewać, dla przyjęcia.
Nabiałow jako najwięcej przysposabiać, bo tego miesiąca najlepsze y najtrwalsze bywają.
Koło psczoł miec dozor y ule im wychędożyć y opatrować według wzwyż pomienionego sposobu.
Cielęta wałaszyć, także i baranki, zboża pewne i ogrody plewić.
Płotna na blechu w tym miesiącu przypilnować, ile na ten czas kiedy jabłoń kwitnie.
Konie robotne aby w tym miesiącu nie pochudły przypilnować, i dodawać im słusznie, takie stado aby swoję miało wygodę, jako się o tym opisało w punkt: 27.
Rozsadę kapustną sadzić; zioła na wodki, konfekty y lekarstwa zbierać, koło ś. Urbana, opoźniony jęczmień w sianiu, także y konopie, może jeszcze siać.
Drob folwarczny nasadzić może, jeśli się gospodyniom w przeszłych miesiącach nie zdarzyło.
Łososie i węgorze w tym miesiącu bywają dobre y zdrowe; węgorza snadno ułowić może, na ten czas kiedy grzmi na powietrzu.
Wszelkie ogrodzenia, płoty koło budynków, ogrodow y sadow ponaprawiać.


W przeszłym miesiącu maju, cokolwiek było w ogrodach y sadach zakwitłego, teraźniejszy miesiąc także na polach wszystko na ten czas zawiązując, przyszły pokazuje pożytek; wdzięczna wiosna, miłe lato, każdego czułego y pracowitego rekreuje gospodarza.
Na ugory orać, nawoz zwozić, także y na rzepę. Rolnicy aby z daremnymi nie powracali nazad wozami, ile gdzie są kamieniste pola, przed dwor do murowania y do potrzeb zwozili y te kamienie wypleniali.
Pastuchowie y owczarze, za bydłem idący, w torbach niech znoszą z rol kamienie, przy paszeniu, niech na kupy w polu składają, choćby im cokolwiek więcey nad ordynarię, za tę przyczynić pracą.
Plewidła pilnie przypilnować trzeba, tak w ogrodach jako y w zbożach, aby dla chwastu wszelki zasiew jarzyn nie wyginął na zagonach; to też trzeba upatrować, aby plewiarki nad tą robotą nie drzemały, aby rozespane, miasto chastu, dobrych nie wyrywały y nie psowały jarzyn.
Opielone chwasty do gnoju może rzucać, na jesienny nawoz, może też y suszyć, dla obornego przez zimę bydła, może y przy doiwie na kormią obrocić; gnoj roztrzącać y podorywać w ostatni kwadrze.
Len koło ś. Wita siać może, na ten czas na to święto słowikowie wdzięcznym swoim przestawają delektować uszy ludzkie śpiewaniem. W tych dniach blisko następuje solstitium.
Stodoły wyprzątać, brogi y szopy wychędożyć, wymieść, aby porzonnie gotowe były; spiżarnie wyprzątać, bojowiska polepiać, ubijać; nie trwałe owce i słabe przedawać, albo bić na domową potrzebę.
Trawy w ogrodach, sadach i pokątnie dla bydła rznąć, takie y pokrzywy młode; do doiwa bydłu naylepsze, ktore dla zimy suszyć na sznurach, łąki pozatyczać, paszy y szkod pilnować, także na rolach zboż.
W pasternikach aby słuszna była grodza doyrzeć.
Ryby w tym mieciącu dobrze suszyć; płotna bielić podczas pogody, a podczas deszczow, żeby się nie psowały, zwijać je y sprzątać.
Stawów aby pilnowano y nie zławiano, albowiem na ten czas się ryby trą.
Owcom w tym miesiącu y w każdym zadawać lekarstwo.
Aże w tym miesiącu obfity bywa nabiału dostatek, a muchy zwykły na ten czas mnożyć się y być przykremi, naczynia y nabiały zaszpecając. Sekret na wygubienie onych wyżey w punk XXI.
O robieniu y sprawowania nabiałów, informować się według opisania wzwyż w punk: XXI.
Na pszczelnik (ile podczas roienia pszczoł) trzeba mieć pilne baczenie, koło ktorych tak się obchodzić, jako się wyżej opisało w punkcie o pasiece.
Łąki za pogody kosić, a siano sucho zebrawszy zwozić, bo na tym wiele należy.
Z ugorami pospieszyć przed żniwy, aby się wraz robota nie zgarnęła y nie zacisnęła uchodząc najemnika, nie wiedząc czy do ugorow, czy do łąk, albo do żniwa obrucić się.
W tym miesiącu owce strzyc, wełnę ważyć y przedawać; do wszelkiego bydła stadników przypuszczać, według tego miesiąca sposobności.
Na żniwo powrosła do wiązania snopow gotować, przednika chyzego y sposobnego do żniwa, aby drudzy za nim pociągali, wcześnie obstalować, choćby mu też nad innych więcej płacy pozwolić.
Zioł rozmaitych na wodki, na lekarstwa, na konfekty y na wanny, jak najwięcej przysposabiać, posuszyć, w suchym je mieć miejscu i przykryć, aby z nich nie wywietrzała essencja.
Robocizny wszelkiej umiejętny y dozorny gospodarz, aby upatrował y aby wiedział, co pilniejszego y pierwszego w robociźnie, według czasu, jako ktora rozporządzić y zaczynać.


W tym miesiącu około sieczenia y zbierania z łąk spieszno zawinąć się, y aby wcześnie za pogody siano do brogow zwieziono przypilnować. Ziarno także wszelkiego zboża doźira y dochodzi w tym czasie, przeto żniwa nie omieszkiwać. Starzy gospodarze zwykli zawsze upatrować w wilia Narodzenia Panny Maryey, jako też w same jej święto, gdy deszcz pada, czterdzieści dni potym znamiennie niepogodne; co dozor gospodarza każdego alterując omieszkanie do sprzątania czyni; zaczym pilnie się zakrzątnąć trzeba, aby uyść tego zatrudnienia. W tym też miesiącu zachodzi kanikuła, która się zwykle poczynać od ś. Małgorzaty, a kończy się do ś. Bartłomieja, jeżeli przez ten czas kanikuły, deszcze y zimna panują, tedy ludziom melankolicznym i flegmatycznym nie tak szkodzi na zdrowiu, jaki kiedy zbyt sucho y gorąco. A dla tego ante tempus obutando, purgansami ująć humorów swoich.
Podczas doyżrźałego s kłosiu ziarna wcześnie obmyślić zenczarzow, według osady y powinności poddanych, a jeśli do tej roboty nie wystarczy domowa robocizna, to po miasteczkach na pieniądze obwołać pomienionych zancarzow, koło ktorego zniwa informować się wzwyż pomienionym punk: X.
Siać rzepę koło ś. Kiliana, ś. Małgorzaty y ś. Jakuba, na gotowej, zwoźnej y uprawnej roli.
Bydło dobrze podpaszone, ktore na oborę ani na domową inną nie znajdzie się potrzebę, spieniężać, darmo je nie strawując ku zimie.
Na nową kaszę, żyta y pszenicę z zynać, sprzątnieniem z pola pospieszyć, tak dla ułatwienia gospodarskiego, jako dla bydła w czasu y karmi, aby na sprzątnione pola było rozpuszczone.
Doyżrzałe ogurki, solić, kwasić y innymi jarzynami kuchnią sopplementować y na potym prowidować w dołach zachowując.
Mannę trząśc, także y kmin polny zbierać, jajeczne krupki okrzętna gospodyni w tym miesiącu do spiżarnie ma przysposabiać.
Trzcinę zrzynać, do przykrywania y poprawy strzech, jak najwięcej tejże przyspasabiając.
Nawoż trzcina lub chabiem supplementowac, gdy pod czas mrozu rzeki i stawy lodem staną, posiec, co na dachy do poszycia osobno odkładać, a co zaś mierzwę w gnoy na oborę rzucać, bydłu tym podścielając.
Malony w tym miesiącu dobre y doyźrałe bywają, osobliwie kiedy czas wilgotno suchy alternata, a potym pogodny y ciepły bywa.
Bydło wszelkie aby w zboże, w ogrody y zatyczone łąki nie chodziło, pilnie przestrzegać.
Prosiąt młodych strzec, aby w len nie wchodziły, boby od tego , jak od trucizny wszystkie pozdychały.
Gdy kopa w polu stanie, rożnego zboża po dwu snopach odkładać, na trzy kopy każdego zboża na probę plonu, pierwszą kupę zaraz omłocić, drugą po zwiezieniu zboża, trzecią po zasiewie, dla weryfikacyey prawdziwego plonu, a potym z sąmsieka zimie owemi probować probami. Dziesięcinę kościelną według sumienia dobrego i liczby, według kop sprawiedliwie oddawać, bo na tym osobliwe boskie zawisło błogosławieństwo.
Kapustę okopywać po dzdzu, aby lepiey y buyniey rosła.
Chmiel koło ś. Jakuba zwykł kwitnąć, ktorego doglądać, aby w nim żadnej nie było szkody. Oraniem, radleniem, odwracaniem na przyszły siew rola sprawiać. Podczas zbytniego gorąca drzewa delikatne y pożyteczne, ziemią okopywać wzwyż choć na poł łokcia, także i wodą podlewać.
Nasienia ogrodne doyrzałe zbierać, chować w przykryciu  aby nie wietrzały.
Skopy od tąd, aż ku ś. Michałowi tłusto się zwykły chować, przez ten czas, na pożytek spieniężać.
Wszelka ryba w tym miesiącu już się trzeć przestaje. Przeto w łowieniu ryb siecią może uczynić experyment.
Ptaki rożne z gniazd swoich uwolnione y młodociane już odchowane, wolność ptaśnicy do łowienia od tego miesiąca mają, w tymże czasie kury papłonić sposobnemu dawać.
Frukty doyźrzałe, jako to porzyczki, agrest, wiśnie i inne rzeczy do konfektow należące w tym miesiącu na domowa swoję wprawiać potrzebę.


Ten miesiąc w godpodarstwie przynagla do sprzątania z pola, z łąk, ugotow dokończenia &c. przeto na czułości wiele należy. O tym też wiedzieć potrzeba gospodarzom y pilnie tego przestrzegać, aby prożne stodoły na nowe zboża, świeżą ponaściełać słomą, a in defectu oney przewrocić dawną słomę? Dla zabieżenia zaś myszom, aby się nie tak pod zbożem y między zbożem przebiegały, y w zbożach gniazd nie czyniły, takze samego ziarna nie psowały; olszowego liścia narwać y gęsto miast słomy na spod ponaściełać pod zboże. O sposobie zaś koło żniwa, dość rzetelnie wyżej opisało się, w punkcie o żniwie.
Na nasienia zboże co piękniejsze osobno odkładać y świeżo z młocenia, aby essencja z ziarna nie wywietrzała, role pozasiewać. Siew pierwszy przypada w wigilia ś. Bartłomieja.
Kokoszy iz w lecie obficie swoy wydawać zwykły owoc, w otrębach o ten czas łatwo przechować ten owoc może.
Rzepę siać może na początku sierpnia, ktora takie zwykła być trwała na przechowanie.
Len i konopie za doyźrzałości sprzątnąć z pola; konopi tym sposobem uznasz doyźrzałość, gdy za potrząśnieniem głowek kurzyc się będą.
Głowatki wymłocić, wprzod aby dobrze wyprzały dla snadnieyszego wymłocenia ziarna, ktore do fas pochować, warownie, dla ochrony od myszy.
Studnie w tym miesiącu kopać dobrze, tam gdzie ta pilna potrzeba.
Winnice lepiey się dostawają gdy chłodny i zimny sierpień, na agrest niektore zrywać, aby inne grona tym prędzej dochodziły. Liście także zrywać według wzwyż opisania o winnicy.
Ogrody wyplewić, aby tym buyniey jarzyny wyrastały.
Na ściernie bydło wyganiać, niektorzy in defektu lasow zwykli to ściernie na opał albo na karmią zrzynać, lub cudzym przedawać ludziom, bez co płonnieją role, tacy dla kilku złotych, na kilkadziesiąt, narobią sobie szkody.
Myśliwym gospodarzom dla uciechy po pracach y trudach gospodarskich, na ścierniach krogulcem czas służy zławiać przepiorki, świeża zwierzyna będzie na supplement kuchnie.
Gospodynie przy folwarkach, kmiotki y zagrodnice, na przyszły ś. Marcin dla oddania danin, niech kury kapłonią, kurczęta nasadzają i wychowują.
Chlewnemu bydłu według wzwyż opisaney informacyey lekarstwa w tym miesiącu zadawać, dokładają się tu niektóre lekarstwa, ktore się wyżej nie opisały. Zołwia żywo dostawszy, moczyć go w wywarzynach, albo w tym co jem dają jeść naczyniu, przez kilka czasow, by y cały rok, może tam być żywy, pewna pomoc. Także. Mięso lisie moczyć, albo też posiekawszy drobno, dać jeść. Także. Cleytaktora przy trybie srebra odchodzi, tę zbierać co na wierz wypryska i zsiada się, potłukszy, gdy to bydło zachoruje zadać, raz albo dwa, doświadczone remedium.
Grzyby wszelkie, rydze do solenia, wędzenia, w tym miesiącu zbierać y na spiżarnią przysposabiać.
Laskowe orzechy kupować, liście dla owiec dębowe, brzozowe i olszowe zbierać, suszyć, zwozić y w wiązanki wiązać, młode szczepy podlewać, ile na ten czas, kiedy suchy y gorący czas.
Potraw w łąkach siec pilno y spieszno, według pogody miarkując się.
Zboża na ssypaniu w spichlerzach, cienko rozkładać, so tydzień szuflować, okienka aby zawsze były otwarte, (siecią one dla ptaków założywszy), aby się ziarno nie psowało, a wiatrem przesychało.
Nawoz jesienny pamiętać wywozić, gęsi stadami przysposobić, paszy by jak najwięcej dla pożytku chować i ochraniać.
Sadow strzedz, a owoców na domową zostawiwszy potrzebę, ktore jedne suszyć, z drugich powidła smażyć, soki robić, ostatek nająć, albo sprzedawać.
Stada wszelkiego bydła cechować, albo piątnować, o liczbie onych zawsze wiedzieć, o szkodach się zawsze pytać, samym, nie spuszczając się na czeladź, dozierać o wszelkim gospodarstwie, o naymnieyszey rzeczy wiedzieć y pytać się. Umieć rozporządzać y rozkazować, starych chłopow w dyfferencyach jakich naradzić się.


W tym miesiącu przykre uśmierzają się gorąca, a to dla zniżonego słońca, ktore już nie tak dokucza do roboty gospodarzom, jako tez y bydłu naprzykrza się swoim upałem. Przeto z robocizną z zwożeniem do gumna crescencyey, jako też y z potrawem pospieszyć y nie omieszkiwać.
Chmiel zbierać koło Narodzenie Panny Maryey, ktory obrawszy, w przykryciu, dla zwietrzenie, chować porzannie.
Siew od wiliey Narodzenia P. Maryey zaczyna się, ktory na gotowych i uprawnych rolach siać na oziminę to jest: żyta ziarna pięknego, pszenicę także piękną siać na zwożnej i uprawney roli.
Chłopow na roli będących, mianowicie kmieciow, zagrodnikow, ktorzyby podupadli przez jakie nieszczęście, albo przez jaki niedostatek, dwor powinien supplementować ziarnem, albo też samym zasiewem.
Pszenicę koło ś. Krzyża w ostatniej kwadrze siać, bo w tych czasiech dobry na nię siew znaczy, jeśli się co znajdzie na oborze, albo kędy indziey wywieść na te pola, ktore potrzebują nawozu, jako to gdzie był groch y gdzie są płonne role.
Psczoły podczas pięknej y pogodney chwile podbierać y miod tak im odeymować, żeby im zostawić na zimę, dla słusznego onych wyżywienia, a jako się z nimi obchodzić, dość dokładnie o tym wyżey się opisało w punkcie o pasiece.
Głowatki, konopie mają być moczone, także płoskony i len, po wymoczeniu suszyć, na słońcu lub na wietrze, w domach na ten czas, gdy je suszyć mają, dla ognia wielką mieć ostrożność, o ktorym suszeniu dość rzetelnie wyżej, przy podaniu sposobow opisałem. Tego także przestrzegac mają dozorcy i sami gospodarze, aby w stawach narybionych nie moczono przędziwa, dla zarazy ryb, ale tylko w rzekach, albo w dołach jakich zalanych. Te tedy przedziwa miądlić, czesać, na przędziwo gotować, na kamień ważyć &c.
Po sprzątniemiu jarzyn, ogrod mieć na pamięci, aby owe w jesieni sprawiono y podorano.
Spiżarnie rożnemi prowiantami supplementować, suchemi fruktami, powidł nasmażyć, z leśnych jabłek i gruszek jabłecznik czynić, także i wiśniowy sok, kasz rozmaitych y innych potrzeb dla gospodarstwa, soli na kuchnią y dla nabiałow do folwarkow przysposabiać.
Błotnika solne przysposabiać, dla owiec, krochmal robić. Ścierń na życisku, pszeniczysku w ostatni kwadrze tego mieciąca, dla jarzyn na lato podorać, aby przez zimę dobrze odlezały się pola.
Ściernia nie przedawać nikomu, bo przez to płnnieją role.
Do stada owiec koło ś. Mateusza przypuszczać barany, aby wcześnie na Gromnice owce się kociły. Bo owca kotna powinna nosić dwadzieścia i dwie niedziele.
Po zwiezieniu wszelkiey crescenciey z pola, tak oziminy jako y jarzyny. Urzędnik powinien pokazać pożytek z wszelkiego bydła, z przychowku, tak co za dokumentem wydał na żywność, jako też co do przedania y co zostaje na oborze; gdyż nie pożyteczno jest y niezręczno, bydło przemieniać. Stare bydła, owce, konie ,chlewne bydło, kury, gęsi, kaczki, indyki, gołębie regestrować. Pasterzom karby wszelkiego bydła oddać, ktorzy co dzień z nich wieczor za przygnaniem trzod pomienionych, rachować się powinni.
Daniny od chłopow rożne w ziarnie należące, osobliwie sspy z nowego wybrać, bo ku wiośnie y ku nowemu z trudnością od nich odebrać co może, także na siewy, jeśli dwor ktorego supplementował chłopa, albo ratione  podatkow Rzeczypospolitej wygodzonych, aby in instanti z nowego uczynili dworowi satysfakcia.
Łąki stare podorywać i z nich nowe restaurować łąki, dla lepszej y buynieyszey trawy.
Bez przedaży zboża z nowego, kto się obejść może, zatrzymać się, bo w ten czas co żywo dla kopy, osobliwie chłopkowie spieniężać zwykli, tak y innych dochodow obrachowawszy żywność y potrzebą swoję, pomiernie uzywać; abyś miał na inne potrzeby intratę, oglądać się trzeba.
Ku zimie wszelkie budynki ponaprawiać, gliny y innych potrzeb w ostatniej kwadrze przysposabiać.
Wieprze na ścierni wypaszone do karmnika na dotuczenie wsadzić, tyle, ile browary gorzełnia na słuszne onych wyżywienie wystarczyć może, a przy dotuczeniu, mełtego zboża aby były wieprze wieprzami nie żałować. Koło ś. Michała ptaszy połow naylepszy bywa.
Ogrodne szczepienia wszelakie w tym miesiącu szczepić y okrzesywać może, także brzezinę y inne drzewa leśne.
Gdzie zołądź y bukiew się zrodzi, za słusznym datkiem cudzym, wolne pozwolic paszenie, na karmne wieprze zbierać, mleć y dawać według potrzeby.
Chlewnego bydła przy folwarku niewiele chować, bo lepiey mieć mniey a tłustego, aniżeli stadami a chudego.
Do piwnic przed mrozami, rożne chwasty ogrodne zachować, piaskiem suchym okopać.
Stawy rozporządzić, karpie przesadzać do stawow, na jeziorach łowić, do sadzawki, na kuchnią przysposabiać, stawnych ryb ochraniać.
Na oziminę sieją marchew, aby na wiosnę wcześnie urosła, a to dlatego, że marchwiane nasienie zmarznąć nie może.
Z sadowych drzew, rożne frukta dostałe zbierać. Jarzyny ogrodne w doły, w piękny pogodny dzień, sucho kłaść y zakopać; jednak aby wprzod dobrze nawiędniały dla trwalszego zachowania.



Ten miesiąc za okrzętnym gospodarstwem, zwykł z pola, z ogrodow, z łąk, z sadow i z winnic wyprzątać y każdą rzecz na swoje sprowadzać miejsce; y na tym wszytek zawisł; przy tym umieć y wiedzieć, jako rozkazać, rozrządzić, postanowić y przypilnować, o czym wyżej fusius.
Role za sposobnym czasem na zimę orać, pokładać, odwracać, tak dla przyszłego jesiennego dosiewania, jako też y na przyszłą wiosnę na jarzynne siewy. Nawozów co się nie dowiozło wywozić na pole.
Jarzyny na ogrodach wszelkie wykopywać w ostatniej kwadrze, około ś. Jadwigi, te mieć pod przykryciem, aby z wilgotney ziemie, nie tylko oschły, ale też i nawiędniały, dla trwalszego w dołach przez zimę zachowania; a nim kopać będą, wprzod czego wiele będzie, korcem przemierzyć, drobniejszą z nich poprzebierać, którą suszyć, wędzić, na supplement kuchnie i spiżarnie; kapustę rąbać, krazać, siekać, w kłody dobrze opatrzone aby nie przeciekały nałożywszy ukwasić, także ćwikłę na buraki;  z czosnku y cybule wince pleść, siewkę z niej wprzod przebrawszy dla nasienia, drugą też korcem przemierzyć y wiele tego wszytkiego popisać, rzepę jednak do wędzenia, na takim miejscu zawiesić, żeby od mrozu nie zmarzła, boby się zepsować musiała.
Nać wszelka od jarzyn pomienionych obieraną na kupy zbierać i pod dachem nad piekarnią, aby przesychała rozścielać, dla chlewnego bydła, aby nią podczas zimy karmić, w wywarzynach one uwarzywszy.
Koło stawow, stawkow y jeziorow, w tym miesiącu tak się sprawić y rozrządzić, jako się wyżej o tym słusznie opisało.
Drzewa delikatne, cudzoziemskie, do ciepła wnieść, albo do ciepłych piwnic.
Wino zbierać, ile na ten czas, gdy szron, albo przymrozek, według własney potrzeby na nie padnie y skorkę przywarzy, że aż zmięknie.
Macice winne gnojem poprzykrywać, ziemią obwarować, laski powybierać.
Stroisze po zebranym chmielu powybierać, przeliczywszy, w kupie w osobności pochować.
Bydłu, samego nie dawać siana, ale go z rożnymi słomami przemieszywać; jak najwięcej sieczki rzezać, jęczmienne słomy dla przednowku, in defectu siana i innej karmi przechować.
Grochowiny, wyczną słomę, z sianem zmieszawszy, podczas zimy koniom dawać, ten pokarm bardzo jest zdrowy, stadu końskiemu na robaki.
Nasienia wszelkie ogrodne, jakie tylko mogą być specyfikowane, chędogo wypaławszy, ziarno każde osobno w przykryciu, aby nie wietrzało pochować, a potym na pewnym y słusznym, aby żadne do tego nie doszło robactwo, złożyć miejscu.
Szczepie roznego owocu, tego miesiąca przesadzać, także y jąderka posiać może. Drzewa wszelkie fruktyfikujące, z miejsca na miejsce przesadzać, tak dla snadniejszego krzewienia, jako też i dla dyspozycyey mieysca, ogrodow. Frukty z drzewa trząść wszelakie, ktore suszyć, smazyć, przedawać, i grzybow leśnych nazbierawszy spiżarnia supplementować.
Pola zasiewne, często, tak dworskie, jako y chłopskie objechać y wiele czego wysiano rewidować, y z regestrować; uprawe role wiedzieć y rozumieć, upatrując aby nic nie zostało odłogiem, według kadencyey pol, albo roli.
W gajach gdy się zolądz y bukiew zrodzi, koło ś. Michała ją zbierać, tak dla ukarmienia wieprzow, jako też że dobry z bukwie bywa oley, a gdy się tego dostatek w gajech, za darkiem wolne pozwolić chlewnego bydła paszenie.
Drob folwarczny, osobliwie kury stare, w jesieni na kuchnią obracać, młode przechować, dla ktorych wszelkie poślady chować. Mięsa solić, wędzić koło ś. Gawła.
Potrawu siec jak najwięcey, sucho zwieść y wiele go będzie urzędnik lub dozorca ma terminować.
Bydłu wszelkiemu, tak obornemu, owczarnemu, chlewnemu jako y stajennemu dodawać potrzeba, bo w tym miesiącu chudnąć zwykło; ktore zgoninami, plewami, przemieszanym ziarnem, obrokami z sieczką drobną według potrzeby posilać.
Budynki wszelakie ponaprawiać, opatrzyć, oblepić, ociszyć, tak we dworze, jako y na wsi chłopi też mają uczynić.
Lekarstwa pomienionemu bydłu zadawać zawczasu, poki ktore nie zdechnie zabiegając y ktore ktoremu jakiemu należą ingredyencye, według wzwyż pomienionych lekarstw opisania sprawować się.
Wszelkie krupy, kasze, jagły, maki, jako się na kilku mieyscach wyżey namieniło, na spiżarnią y na kuchnią gotować.
Chłopa niedbałego mieć na baczeniu, a ktoryby przez niedbalstwo y przez jaką nieskosobność nie zasiał włodarzowi raz dać chłostę że go nie doyrzał, a chłopu dwa razy.


Po zielonych drzewach y polach, po zakwitłych kwieciach, po rożnych urodzajach y fruktach, z ktorych się nie tylko koło tego chodzący gospodarze y wszelki człowiek nacieszyć, ale y onych napatrzyć ledwie mogli. Także po miłych podczas wiosny i latach ciepłach; teraz w tym miesiącu, uprzykrzonego zimna, gradow  śniegow spodziewać się; dla czego wszelkie budynki, tak dla ludzi, jako y roznego bydła opatrować y ociszać; piece, kominki sporządzić; drew, łuczywa, nasuszyć, do tego; futra y kożuchow przysposobić według potrzeby.
Wody na karmienie z początku tego miesiąca stawiać, koło ktorych mieć dozor, aby zimna gwałtownego i mrozow nie zaznały, bo choćby im dano nie wiem jaką dostatnią karmią, przez same zimna schudną y zmarnieją; przeto mieysce to porzonnie ociszyć, słomami dla suchości często ościełać, toż się ma rozumieć o oborze, owczarni i chlewach. Sposob karmi udzielania pomienionemu bydłu, wyżej w okonomicznych punktach partykularnych rzetelnie opisałem.
Koło ś. Marcina daniny chłopskie mają być wybrane, to jest kapłony, gęsi, źwierzyny, kokoszy owoc, ssypne zboża, żyta, pszenice, owies, manna, zołądź, orzechy, mak, konopie, czynsze pieniężne, strożne najemne, gajowe arędne, karczmarne, rybne i miodowe; ktore urzędnik, wiele czego wybrał, ma rejestrem produkować y inne jakiekolwiek tylko, według zwyczaju, osady y powinności mają na ten czas wypłacać daniny, to jest: kmiecie, zagrodnicy, chałupnicy, rzemieślnicy, młynarze, kaczmerze i leśniczy, ci wszyscy pod winami za opowiedzeniem, do gromady znieść się mają.
W tym miesiącu, na spiżarnią y na chleb mleć zboże, długo trwać może, taka mąka y niestęchnieje, jednak ją wprzod przy ciepłym piecu osuszyć potrzeba.
Przy sposobnym czasie, gdy się da orać, nie omieszkać na rola z robotą, to jest na przyszły siew jary, także y na ogrodna potrzeby.
Drew na dworska potrzebę, na browar, na folwark przysposabiać y pomiernie onych zażywać, tak dla ochrony lasow jako y fur, aby od innej pilniejszej nie odrywać chłopa roboty.
Dozorca tego przestrzegać ma, aby wszyscy zarówno układali y razem zajeżdżali y wozili; także y o chrustach, nawozach, drabinnych rozumieć się ma, chłopi zaś ze pnia ścinać nie mają, tylko gałęzia leżące, co na drwa się znidzie, przyspasabiać sobie wolno z nich każdemu, czego ma pilnie dozirać gajowy. Na budynki drzewa w tym miesiącu ścinać y zwozić może.
Przędziwa między chłopy pod wagę porozdawać y wagą odebrać, jako się o tym wyzej opisało obszernie.
Młockow w stodołach dozierać, nie tylko aby za dnia wymłocili, ale aby ziarna nie kradli, w butach i w zapazuchach nie wynosili przestrzegać.
Słomy wymłocone zrewidować, jeśli dobrze wymłacali młockowie ziarno.
Podczas sucha y pogody groch naylepiey młocić, bo gdyby odmiękniał, na złożeniu z pięknego będzie szpetny. Gęsi tuczyć i kapłony.
Szczepienie , przesadzanie, także y pniaków obrzynanie. Szczepia y drzewa fruktyfikującego, tak starego, jako młodego czynić może, ziemią y gnojem delikatnie drzewa ponakrywać, słomą latorośle poowiązywać, a bydła żadnego y koni w sady nie wpuszczać, bo nie tylko od odgryzowania latorośli y czochrania się o drzewka; ale y od moczu bydlęcego schnąć y psować się muszą.
Zioła ogrodne na ogrodach gnojem ponakrywać, niektore do piwnice znieść, piwniczne zaś okna mierzwą od gnoju pozatykawszy, dobrze ociszyć.
Myśliwi niech zażywają polowania, tak dla zwierzyny, jako y dla odstraszenia szkodliwego wilka, jako się wyżej o tem rzetelnie opisało.
Kokoszy aby niosły y aby zawsze od nich zażyć świeżego owocu, wyżej jako koło tego chodzić podałem sposob.
Obornego bydła w tym czasie osobliwie koło adwentu nie zachudzać, plewami y inną karmią posilać dostatkiem, jeżeli z niego chcesz mieć na wiosnę pożytek, bo w tych czasiech zachudziwszy, na wiosnę y na lato nie zaraz przyjdzie bydlę do siebie; przeto pilnego zażyć koło tego starania.
Cieląt w tym nie odsadzać mieciącu, boby prędko zdychały.
Prosięta, które się w tym miesiącu rodzą na przychowek nietrwałe; te lepiey na kuchnią y na przedasz obrocić.
W tym miesiącu barana do owiec, kozła do koz przypuszczać.
Na prowianty, dla mięsiwa bić bydło wszelakie, także y ryby mogą być bite, kto chce solić, wędzić; kto też chce świeżo zażyć, może, bo się w tym miesiącu dla chłodu nie zepsuje.
Poszycia dachowe, gdziekolwiek są zepsowane, ktoreby się już nie godziły na strzechy rozwiązać, na oborę, dla przyczynienia nawozu miotać, a na to mieysce nową poszywać słomą, chceszli nie pognoić budynkow.
Gdy stawy gdzie zmarzną albo źrodliska, na lodach chwast kosą ścinać, y między gnoj miotać dla przyczynienia nawozu.
W tym miesiącu upatrować, jakie w nim znajdować się będzie powietrze, ktoremu podobnym sposobem przyszły marzec, takowąż będzie korrespondował odmianą.
Zimy jakiey się spodziewać, po tych znakach zwykli ludzie zdawna upatrować; w wilią Wszystkich Świętych, posłać kogo z siekierą do lasa, ktory niech drzewo bukowe albo dębowe, albo onych gałąź utnie, ktora jeśli sucha będzie, twarda, jeśli mokra oparzysta i niestateczną znamionuje zimę.
Upatrują także w dzień ś. Marcina, podobny prognostyk, nie tylko przez gęsi piersiową kość (ktora śniegu wielkość, białością; ciężkość mrozow, czerwonością swoią znamiennie) ale gdy jest sam dzień sucho pogodny, ostrą znaczy zimę, jeśli zaś niestateczne będzie powietrze, to też niestateczney spodziewać się zimy.


Zima w grudniu gruntownie się ma według czasu stanowić, ale ta pewnikiem powietrzney zwykła podlegać dyspozycyey, albowiem co niebo każe, tego na ziemi skutkiem doznajemy, ktoremu się sccomodują we wszelkich rodzajach y w ludziach samych, elementa. Jest reguła starych i młodych filozofow, quod est superius, ast sicut inferius, quod est infirius, ast sicut superius. Matematykow zas osobliwe zdanie. Astra inclinans sed nonnecesssitant, a ze wszystkie stworzone rzeczy sa w boskich rękach; jako jeden napisał Astra regunt homines sed Deus astra regit. Przeto przy dokończeniu tego roku, modlitwami, postami, jałmużnami i innymi dobrymi uczynkami, boski błagać majestat, aby nam dał, ten rok dobrze skończyć, nowy szczęśliwie zacząć, abyśmy mieć mogli według czasu y potrzeby, dla zdrowia y urodzajow &c.wygodne y sposobne powietrze.
W tym miesiącu co dzień dnia ubywa, koło ś. Łucyey zwykło następować solstitium, pod ktory czas rożna na powietrzu znayduje się reulocya. Effekty jey trwają na dwie niedzieli przed tym i po tym. Przeto flegmatycy niech humorow swoich uymują, aby ten czas Equinoctialny nie szkodził ludziom. Co się tycze gospogarstwa tego miesiąca, z poniższych reguł snadno się informować.
Robota polna, ktora jesli mrozem nie zamarznie, to śniegiem zwykła się przykrywać, dla czego pługi pauzować muszą, jednak przy tych wythnieniu wszytko sporządzać, naprawiać, aby gdy czego potrzeba zażyć było pogotowiu, y tym czasem młocić, budynki naprawiać, strzechy gdzie potrzeba poszywać, oprawiać, necessaria zwozić, y przysposabiać, bydło wszelkie opatrywać.
Karmne wieprze na pożytek y na domową potrzebę, w ostatniej kwadrze bić, połcie nasalać, także y sadła; chlewnego bydła tego nie wiele na kupie chować, jako się wyżey o tym dość namieniło; do dziesięciu samic, dość jeden samiec, a gdy się procić mają, aby osobny każda miała chlewik.
Na karmienie wieprzow tego upatrować trzeba, aby węgrow w sobie nie miały, takowe bowiem do karmnika  nie zeydą się, gdy zaś są inne w karmniku długo, a nie powrawują się, to im inną przemieniać karmią, i na inne przenieść je mieysce, bo snadż nie  ręką idą.
Stawy jeśli zamarzną, rybom meaty i  przeremble rąbać, aby się nie dusiły, mnichy stawidła, izbice, groble, na ktorych bezpieczność należy często oględywać y gdzie potrzeba słusznie ponaprawiać. Na wydry sidła sposobne zastawiać, mieysca y śladow upatrować y pilnować, aby ten wilk wodny nie psował ryb.
Młynarz koło młyna, aby był dozorny y wszelki aby miał porządek dla nieomieszkania y wygody ludzkiey; wody podczas susza y oney skąpości, nad zwyczayną aby nie wybierał miarę, bo przez to pustoszeją stawy;  tenże młynarz, powinien z siekierą do dwora, dla napraw jakich potrzenych chodzić, według dni ordynowanych.
Pastuchow, szkotakow, poganiaczow i woźnicow podczas długiey nocy budzić, aby bydła doglądali, karmi im dodawali, nie czekając dnia, bo wszelki rodzay bydła, tego miesiąca, tak starego jako i młodego nad zwyczay karmić y doglądać trzeba. Pod czas tęgich mrozow, w oborze, w owczarni, w chlewach, w stayniach dziury zatykać, do koła chtustem ociszyć, aby bydłu ciepło było, słomy na ten czas dodawać, sieczkę rzezać; czego ma pilnie gospodarz y gospodyni, trzy razy w dzień dozierać, nie spuszczając się na pastuchow, bo jakie w tym czasie będzie koło bydła opatrzenie, taki na wiosnę będzie pożytek. Pośledniejszą karmią przed Bożym Narodzeniem, ma być bydło karmione; gdy tey nie stanie, lepszą opatrywać, aby bydło ze smakiem mastykująć, jako naylepiey zażywiło się. Tę karmią sianem, rożnymi słomami, plewmi, zgoninami, sieczką otrębami przemieszywać. Na defluitacyą przyszłego fryoru necesaria sporządzić, statki dobrze wprzod opatrzywszy, a potym wszelkie potrzebne rzeczy do tego należące z prowiantami pogotować, a to ma być wszystko  sporządzono, przed nowym latem, o czym się rzetelnie wzwyż na swoim opisało mieyscu w punktach partykularnych.
Gusła babskie, aby się żadne we wsi y we dworze nie działy pilnie przestrzegać, napominać, a gdzie by się co pokazało surowie karać potrzeba, aby się nie w korzeniały w tey dziedzinie czary y przeszkodne szataństwa.
Włodarz z wieczora wcześnie ma robotę opowiedzieć y nakazać, także y rano, przez długą wieś jako idzie zawołać, wychodź, wyjeżdżaj, nie baw się; a ktoryby pośledzi przyszedł, to mu naganić kańczugiem dla przykładu inszych.
Roboty piesze gospodarskie, przez rożnych ludzi y rzemieślniki, aby odprawowywano, ma doglądać włodarz, ile podczas złey chwile, a naprzod koło grodzy, ciosiołki, guntow robienia, gwożdzi, roznych statkow ręcznych przysposabiania, gnojow wymiotania, młocenia, przędzenia przędzy, parkanow naprawiania, a nie tylko dworskie przyległości, ale y chłopskie chałupy y grunty, w takim mają być dozorze y porządku.
Jarzyny w piwnicach w piasku będące, jeśli nie gniją doyzrzeć y przebierać, toż się ma y o sadowych rozumieć fruktach, gdy zaś na polach z dołow wykopują jarzyny, wybrawszy one, tenze piasek na tymże zakopać mieyscu, aby wiatr, abo wicher, takowym nie zaśniecił role piaskiem, bo piasek jest zarazą ziemie.
Jamy abo doły na szkodliwe wilki kopać, sidłami łapać, według sposobności mieysca i zwyczaju; na wszelkie zaś myślistwa, tak na ptactwo, jako i leśną zwierzynę ten miesiąc sposobny.
Drob folwarczny, dla mrozow i przykrey w tym miesiącu zimy, do kurnikow sadzać, na ten czas, także gołębiom, gdy wszytko okryte zostaje śniegiem pole, ziarno sypać z pośladow, lub zgonin, a tego pilnować, aby ich thorz jako też i jastrząb niepsował.

Pierwsza i ostatnia strona oryginalnego kalendarza ziemiańskiego.

Powrót do strony głównej

Uwagi oraz dodatkowe informacje i materiały najlepiej przesyłać bezpśrednio na adres: kazik.sabak@gmail.com    Mapa witryny zawierająca łącza do stron tekstowych