Uprawy roślin i hodowla zwierząt (1)

Uprawa roli

Rozwój uprawy roli zależał od doskonalenia i wprowadzania nowych narzędzi a później maszyn rolniczych. W kopienictwie czy w okresie gospodarki żarowej  posługiwano się kijem i motyką. Orkę zapoczątkowało wprowadzenie radła i płużycy a potem sochy i pługa. Na kształtowanie się systemów rolniczych bezpośredni wpływ miało też doskonalenie techniki sprzężajnej. System jednopolowy zastąpiono przemienno - odłogowym a następnie dwupolówką. - zobacz: Rolnictwo w Polsce.
 W omawianym przez nas okresie stosowano już trójpolówkę a następnie wielopolówkę. W trójpolówce jedno pole przeznaczano na oziminy, drugie na jare i trzecie na ugór.

Podstawowymi uprawami były: żyto, ziemniaki i owies oraz w mniejszym zakresie: pszenica, jęczmień, proso, gryka, groch, buraki, len. Ponieważ w Lalinach było mało łąk to znaczną powierzchnię przeznaczano na uprawy koniczyny czerwonej i białej oraz wyki i seradeli wsiewanej w zboża. (zobacz: uprawiane rośliny), oczywiście dotyczy to okresu upraw wielopolowych.

  Do prac polowych jako siły pociągowej w dawnych czasach używano wołów i krów, których uprząż stanowiły jarzma, a w późniejszych czasach koni, których uprząż stanowiły początkowo szory a następnie chomąta. (zobacz: wozy i zaprzęgi).
Podstawową pracę polową jaką jest orka początkowo wykonywano sochą a potem pługiem, natomiast do obsypywania okopowych używano radła ( obsypnika, radełka ).
Najdawniejsze podawane tu zalecenia uprawowe pochodzą m.in. z Ekonomiki Ziemiańskiej wydanej w 1675 roku dla zarządców majątków ziemskich.
Autor dzieła na wstępie podaje ogólne zalecenia, aby święto każde dla Pana Boga świecić, a dzień powszedni dla gospodarstwa zachować. Niektórzy święta wykorzystują na podróże, furmanki, jarmarki, kupiectwa i frymarki, a to krzywda nie tylko bliźniego ale również boska. Za to też Pan Bóg w swej świętej sprawiedliwości, gradami, nieurodzajem, ogniem, powodziami, suszą, szarańczą, myszami, różnymi chorobami przypuszcza karanie.
Dziesięcinę oddać sprawiedliwie Kościołowi, aby cię Pan Bóg w polu i na wszelkim błogosławił gospodarstwie. Po ustawieniu kop zboża księdzu dać wcześnie znać, a snopy wiązać jednakowe. O powinnościach chłopów więcej na stronie: Chłopi w Polsce.


. 
 Do nawożenia pól stosowano obornik - jesienią pod oziminy i wiosną pod jare i okopowe. Koński nawóz nie powinien być stosowany pod zboża, a tylko do ogrodów warzywnych.. Z dawnych obór i chlewów obornik trzeba było wyrzucać na zewnątrz a następnie nakładać na wóz. Do wyrzucania, nakładania i roztrząsania na polu używano wideł czterozębnych natomiast do zrzucania z wozu na kupki specjalnych wideł w kształcie haka ( kopys ). Sprzęt na pole wożono prostymi zbitymi z dwóch desek sankami.

Orkę zaczęto stosować około 4000 lat p.n.e. początkowo prymitywną wykonywaną za pomocą radła ciągnionego przez woły ( bez odwracania skiby ). Częściowe odwracanie skiby umożliwiła socha, wprowadzona we wczesnym średniowieczu, natomiast całkowite odwracanie skiby umożliwił pług.
Orka jest podstawowym zabiegiem w systemie uprawy płużnej roli i w zależności od zadań wyróżniamy obecnie:
podorywka
Jest pierwszą orką wykonywaną zaraz po zbiorach rośliny. Wykonuję się ją płytko na głębokość około 10 cm Podstawowym celem podorywki jest przerwanie parowania wody z gleby dzięki zniszczeniu kapilar. Kolejnym celem jest przykrycie chwastów rosnących na ściernisku, wydobycie nasion chwastów na powierzchnie stymulując je tym samym do kiełkowania co pozwala ograniczyć ich liczbę przez kolejne zabiegi uprawowe i ograniczenie liczebności agrofagów (formy przetrwalnikowe patogenów i szkodników).
orka przedsiewna
Jest to orka wykonywana na średnią głębokość (15-25 cm). Wykonuje się ją na 2-4 tygodnie przed planowanym siewem. Przygotowuje i poprawia warunki potrzebne do kiełkowania nasion.
orka przedzimowa (ziębla)
 Jest to orka wykonywana jesienią na głębokość 20-25 cm (pod buraki cukrowe), 20-22 cm (pod inne rośliny), 10-15 cm (zboża po okopowych). Orka ta pozostawia rolę w tzw. ostrej skibie (wysztorcowane skiby) co powoduje większe przemarznięcie gleby (poprawia się struktura gleby) oraz lepsze magazynowanie wody w glebie.
orki uzupełniające
odwrotka
Orkę tę wykonuję się w celu przykrycia obornika rozrzuconego po polu po przejeździe roztrząsacza. Jest wykonywana na średnią głębokość.
orka wiosenna
Nie powinno się wykonywać tej orki!!! Przesusza glebę i może doprowadzić do zwiększenia zachwaszczenia. Wyjątkowo się wykonuje tę orkę gdy nie wykonano orki przedzimowej.
Orka jest podstawowym zabiegiem uprawowym. Jednak sama orka nie przygotuje roli do przyjęcia nasion roślin uprawnych. W tym celu konieczne jest doprawienie gleby na które składają się następujące uprawki.
Kultywatorowanie
Wykonuje się ten zabieg kultywatorem, który spulchnia, kruszy i miesza rolę bez jej odwracania (dlatego też często stosowany jest przy podorywce zamiast pługa). Cele kultywatorowania:
spulchnienie zagęszczonej roli po dawno wykonanej orce,
ograniczenie liczebności chwastów,
niszczenie skorupy glebowej (choroby gleby),
wyciąganie rozłogów perzu z roli,
rozrywanie skib po orce,
wymieszanie z rolą nawozów mineralnych,
zastąpienie podorywki i orki siewnej (w przypadku uprawy zbóż ozimych po okopowych).
Bronowanie
Jest to zabieg wykonywany broną w celu płytkiego spulchnienia roli, pokruszenia brył i skorupy glebowej, ograniczenia liczby chwastów, wyrównania powierzchni pola, przykrycia nasion i nawozów mineralnych.
Włókowanie
Jest to bardzo prosty zabieg wykonywany włóką za którą może służyć belka, koło itp. Stosuje się ją głównie wiosną w celu zmniejszenia parowania wody z gleby i wyrównania pola.
Wałowanie
Zabieg ten stosuje się w celu zagęszczenia zbyt spulchnionej gleby np. po orce, oraz w celu pokruszenia zbyt zbrylonej powierzchni pola. Wykonuję się tę uprawkę różnego rodzaju wałami w zależności od zamierzonego celu.




Narzędzia do uprawy roli

Motyka. Jedno z najstarszych , znanych już w neolicie, ręcznych narzędzi rolniczych do wykopywania ziemniaków, niszczenia chwastów, okopywania roślin itp. Składa się z długiej drewnianej rączki i przytwierdzonego do niej poprzecznie początkowo oszlifowanego kamienia a potem żelaznego ostrza. W zależności od przeznaczenia stosowane były motyki: zębowe, prostokątna, trapezowe, sercówki.
 
  Radło, najstarsze narzędzie rolnicze służące do prymitywnej uprawy gleby (orka bez odwracania), znane w Europie od epoki brązu, stosowane w Polsce do końca XII w. Obecnie narzędzie służące do robienia bruzd przy uprawie roślin okopowych i do ich obsypywania. Początkowo była to gałąź z twardego drewna, z dobrym sękiem, którym spulchniano glębę. Radło na rysunku składa się z następujących części: grądziel, rogacz (AB) zrobiony z drąga 4-5 cali grubego i 6,1/4 łokcia długiego, z lżejszego drzewa jak: sosna, świerk lub łosina z odpowiednimi korzeniami. Po wykopaniu drzewa obcinano korzenie z wyjątkiem dwóch, w miarę prostopadłych, służących za rękojeście (c,d), prawą - odsiebna i lewą - ksobną. Cieńszy koniec grądzieli zwany wiercielem (A), ma w sobie 3 lub 4 dziury (l), w które wkładano kołek zwany ciągalnik (ł). Wierciel łączy się z jarzmem za pomocą przewoi, zrobionej z wici a czasem z żelaza. Przestawiając ciągalnik w wyższą lub niższą dziurę, regulowało się głębokość redlenia. Część dolna grądzieli (B) nazywa się gniazdem, rozsochą. W gnieździe jest wydłubany ukośny otwór (n) zwany dziurą i tam pod kątem 43- 45 st. osadza się mocną brzozową lub dębową deskę (H), ściętą u dołu klinowo, 3-4 cale grubą, 6-8 cali szeroką i 1,1/2 łokcia długą (km) zwaną nasadem lub płachą. Górna część nasadu, mająca nacięcie czyli warkocz (m), powinna przechodzić przez całą grubość rogacza. Aby nasad siedział mocno w rogaczu, warkocz przetyka się gwoździem dębowym lub żelaznym zwanym pyzakiem lub pyzką (o). Dolną część warkocza nazywano progiem (p). Nasad w dolnej części zwęża się i na końcu za pomocą gwoździa lub śruby przytwierdzany jest żelazny lemiesz (k) zwany radlicą lub narogiem radłowym. Radlica była najważniejsza i najkosztowniejsza - 3złp. W połowie długości nasadu od dołu wyrobiony jest poprzeczny rowek zwany pazem, kamą (i), w który wchodzi kawałek drzewa - drążek, podpałek, podymka (u), który sznurem lub odpowiednio wygiętym żelazem - powojem (j) przytwierdzał nasad do grądzieli. Pod powojem na grądzieli jest klin (s), którym w miarę podbijania reguluje się nachylenie nasadu i utrzymuje w należytej sztywności. Rączki przystosowywano do potrzeb oracza: prawą przez przymocowanie zakrzywionej gałęzi - kulki (w), a lewą przez przymocowanie kija zwanego rączką, porączką, melicą,medlicą (z)

 


Socha, podobne do radła narzędzie typu rylcowego służące do konnej orki, posiadające rozdwojoną (rosochatą) część pracującą, umożliwiającą częściowe odwracanie skiby.
Budowa podobna jest do radła z tym że nasad zakończony jest widełkowato dwoma rogami, które służą do nasadzenia sośników czyli narogów (GG,JK). Lewy naróg odrzyna skibę prostopadle do warstwy nieoranej, natomiast prawy pełni rolę lemiesza. Odkładnie, police, deski (GH,JK) dolnymi końcami wchodzą w ucha sośników, osadzonych na dwóch rogach płachy i są wykonane z twardego drewna: grabowego, dębowego lub brzozowego a z braku takiego obijane są blachą. Prawa polica, odkładna, wązka (GH) opiera się o zakrzywiony koniec orża  (RS) i przybita jest do niego gozdkiem drewnianym lub żelaznym. Lewa zwana deską krojną, zakrawą (KK) regulowana jest za pomocą kamyka lub wiązania do grądzieli. Obie odkładnie, police tworzą krzywiznę jak u pługa.
Rozróżniano sochę dwupolicową, gdzie dwie deski, zwane policami, odkładały skibę, oraz sochę łopatkową, w której skibę odwracała rozdwojona łopata zaopatrzona w metalowe naroża - sośniki.
Wykorzystywana na gruntach lekkich i kamienistych, gdzie zyskiwała przewagę nad pługiem. Zanikła na początku XX w.



 Pług, podstawowe narzędzie rolnicze służące do orki (odcinania pasów gleby, tzw. skib, odwracania ich i kruszenia). Główną częścią pługa jest korpus płużny, składający się z lemiesza, odkładnicy, słupicy i płozu.
W zależności od liczby korpusów pługi dzieli się na: jednoskibowe i wieloskibowe. Ze względu na rodzaj siły pociągowej wyróżnia się pługi: konne (bezkoleśne, koleśne - ze specjalnym dwukołowym wózkiem zapewniającym stałą głębokość orki, oraz ramowe) i ciągnikowe (przyczepiane lub zawieszane).
Pierwotny pług był w stanie obrabiać piaszczyste gleby basenu Morza Śródziemnego, ale nie był odpowiedni do ciężkich, gliniastych ziem Europy północnej. Przed VII w. Niemcy wynaleźli cięższy, skuteczniejszy pług. Zaprzężony do pary wołów, pług lemieszowy przyczynił się bardzo do ukształtowania krajobrazu Europy  północnej. Stworzył podstawę dwóch jednostek długości : furlonga, będącego długością ornego pasa ziemi (ok. 201 m), na którego końcu woły odpoczywają, oraz akra (ok. 4056 m2), tj. pola zaoranego w jednym dniu.
korpus główna część pługa łącząca lemiesz, odkładnicę, suwak i grządziel
grądziel (grządziel) łukowata część pługa, do której przyczepiano orczyk
odkładnica część pługa odpowiedzialna za przewracanie ziemi
lemiesz część tnąca pługa
Obrazek: a) pług konny bezkoleśny, b) konny koleśny, c) zawieszany, d) talerzowy, e) obracalny. (powiększ)

alt

 Brona, narzędzie lub maszyna rolnicza (konne lub ciągnikowe) do uprawy uzupełniającej albo podstawowej do głęb. 15 cm. Brony stosuje się do bronowania, spulchniania i talerzowania roli.
Wg budowy rozróżnia się:
1) bronę chwastownik (chwastownik), czyli brona-zgrzebło, której zęby tworzą siatkę dostosowującą się do nierówności powierzchni pola i którą można niszczyć chwasty, nie szkodząc roślinie uprawnej,
2) bronę kolczatkę (kolczatka, brona kolczasta, wał kolczasty), składającą się z pięcioramiennych pierścieni kolczastych osadzonych nieruchomo na obracającej się osi, przeznaczoną do kruszenia skorupy na glebach zwięzłych oraz do wyrównywania skib i kruszenia brył,
3) bronę łąkową, ciężką bronę służącą do przewietrzania darni, niszczenia mchu i kretowisk,
4) bronę łopatkową spulchniacz obrotowy,
 5) bronę obrotową (rotacyjną), odmianę glebogryzarki z nożami w kształcie zębów (mniej rozpylającą rolę niż glebogryzarka),
6) bronę sprężynową, mającą sprężynujące, działające uderzeniowo zęby, używaną do uprawy przedsiewnej i wyciągania rozłogów perzu,
7) bronę talerzową, której elementami roboczymi są ostre, wklęsłe talerze obracające się na wspólnej osi, służącą do talerzowania ściernisk i doprawiania gleb ciężkich,
8) bronę wahadłową, do doprawiania roli, złożoną z 2 zębatych belek wykonujących poprzeczne wahania o przeciwnych kierunkach,
9) bronę Weedera - belkę wielorzędową, brona-zgrzebło z długimi zębami, częściowo sprężystymi, częściowo sztywnymi, niszczącą chwasty w uprawach wąskorzędowych,
10) bronę wirnikową (karuzelową), bronę aktywną, z wirnikami o sztywnych zębach,
11) bronę zębową, służącą do kruszenia brył, spulchniania i wyrównywania roli po orce, niszczenia chwastów oraz do przykrywania materiału siewnego i nawozów mineralnych (zależnie od ciężaru przypadającego na 1 ząb brona może być bardzo ciężka, ciężka, średnia, lekka i posiewna
Przed naszą erą w Chinach znano bronę beleczkową (na wzór grabi) w zach. Europie stosowaną od wczesnego średniowiecza. W XIII w. pojawiła się brona ramowa, początkowo o zębach drewnianych, od XVII w. coraz częściej żelaznych. Od połowy XIX w. występują brony całkowicie żelazne.
Obrazek: a) brona zębowa, b) sprężynowa, c) talerzowa, d) kolczatka.

Siew i pielęgnacja zbóż i okopowych.

 
Zboża.  Wg dawnych zaleceń siew ozimin należało rozpoczynać od św. Bartłomieja, a najlepiej od Narodzenia NMP, a zakończyć na św. Franciszka, aby zboże do zimy się ukorzeniło. Oziminę należało siać gęściej, natomiast jare - rzadziej. Ziarno nie powinno być stęchłe i siać należy w uprawioną ziemię, bo ci co z lenistwa sieją na skibę niewiele mają z tego pożytku.
Zboża jare powinno się siać jak najwcześniej. Pod rzepę polną zalecano owczy nawóz i siew w wigilię św. Małgorzaty, Jakuba i Kiliana. Proso należało siać w maju w krzyżowe dni, natomiast len zaraz po Wielkanocy, zaś konopie w wigilię św. Filipa i Jakuba apostołów.
Siew wszystkich roślin dokonywany był ręcznie i na wsi stan ten utrzymał się do okresu powojennego. Nasiona i nawozy następnie przykrywano glebą za pomocą lekkich bron.
Wprowadzenie siewników pozwoliło na wysiewanie nasion w określonej ilości na jednostkę powierzchni, równomierne ich rozmieszczenie i na odpowiedniej głębokości oraz przykrycie równą warstwą gleby.
Późniejsza pielęgnacja zbóż sprowadzała się do wycinania z pszenicy kłosów żyta, które się zamieszało do pszenicy siewnej, a ze zbóż jarych wycinano chwasty, głównie oset. W prosie stawiano strachy, które miały odstraszać ptaki - szczególnie wróble.
Przy uprawie koniczyny dodatkową czynnością było zbieranie kamieni wczesną wiosną, aby nie szczerbiły kos przy koszeniu.

 Ziemniaki wymagały więcej pielęgnacji. Przed sadzeniem znacznikiem konnym wykonywano radlinki wzdłuż pola i znacznikiem ręcznym w poprzek, uzyskując kratownicę na przecięciu której sadzono ziemniaki. Długi czas sadzono w dołki wykonywane motyką (pod motykę) co było dość uciążliwe, później zaczęto rzucać sadzeniaki w przecięcia redlinek i wdeptywano w ziemię. Po posadzeniu przykrywano ziemniaki ziemią za pomocą obsypników o regulowanych skrzydłach  do różnych szerokości międzyrzędzi. Na ogół po pewnym czasie w celu niszczenia chwastów "oborywano" ziemniaki w poprzek, a następnie powtórnie wzdłuż. Do niszczenia chwastów używano również opielaczy ( pielników)  o regulowanej szerokości, które oprócz niszczenia chwastów spulchniały również glebę.
Na podstawie  doświadczeń  ustalono, że optymalnym terminem sadzenia ziemniaków dla południowych i  południowo-zachodnich rejonów kraju jest II i III dekada kwietnia, dla rejonów centralnych i północno-zachodnich III dekada kwietnia, a dla rejonów północno-wschodnich i podgórskich III dekada kwietnia i I dekada maja. Opóźnienie sadzenia o 4 tygodnie powoduje zmniejszenie plonów o 15-20%, a o 6 tygodni o 40-55 %. W Polsce stosowano rozstawę  międzyrzędzi 62,5 cm, podczas gdy w zachodniej Europie 75 cm, co związane było z mechanizacją prac uprawowych i stosowaniem ciągników. Doświadczenia wykazały, że przy zmianie szerokości międzyrzędzi z 62,5 do 75 cm nie następuje spadek plonów, jeżeli na danej powierzchni zasadzimy taką samą ilość ziemniaków zagęszczając sadzenie, a uzyskujemy znaczne oszczędności przy pielęgnacji. W rozstawie międzyrzędzi 75,0 cm, powszechnie stosowanej w Europie wymagana będzie gęstość sadzenia od 27-49 cm przy uprawie na frytki i od 20-37 cm przy uprawie na czipsy lub ziemniaki przeznaczone do bezpośredniej konsumpcji oraz od 15-24 cm przy uprawie na sadzeniaki - gęstość zależnie od żyzności gleby.
Podobnie postępowano przy uprawie buraka, z tym że tu wysiewano nasiona w  redlinki wzdłuż pola, a odpowiedni rozstaw roślin uzyskiwano przez przerywanie siewek.
Pielęgnacja lnu polegała na dwukrotnym pieleniu celem usunięcia chwastów.

Warzywa uprawiano, głównie na własne potrzeby, na małych poletkach dobrze nawożonych i położonych przy łąkach dla zapewnienia wilgoci. Z warzyw uprawiano głownie kapustę, marchew, buraki ćwikłowe, cebulę, czosnek, ogórki  i dynie.

W Ekonomii ziemiańskiej z 1675 roku w rozdziale: O ogrodach pisano:
" Rozsadę w wigilię św. Grzegorza i w wielki tydzień siać, a dla przymrozków słomą na noc przykrywać, koło Świętej Trójcy ją przesadzać po deszczu, a gdy się już kapuścić będzie, to ją okopywać.
Na kapustę, pietruszkę, kuczmerkę, cebulę, marchew, rzepę ogrodową, ćwikłę, pasternak, ogórki, rzotkiew, czosnek, banie (dynie), trzeba zwozu (nawozu) i uprawiać jako najlepiej. Na kapuścisku siewają marchew, która zawsze zwykła się darzyć. Te jarzyny poczynać siać, jako jeno zejdzie zimowa skorupa, który siew trwać może ku Zielonym Świątkom.
Na cebulę chlewny bardzo dobry nawóz i plewy konopne, po których bywa bujna cebula. Ogórki zaś malony (melony), banie (dynie), karczochy, kalafiory, włoską i polską kapustę, kalorekę, selery, sałaty jak rozsadę za doskonałego ciepła siać, kiedy się juz cale żadnego nie spodziewać przymrozku. Sieją te rzeczy w osobnych naczyniach, w letniej izbie i na czas ciepła (gdy nastąpi) na zagony przesadzają.
Podczas suszy zwykli robacy ziemni młodocianą na zagonach podgryzywać z korzenia rozsadę i taki krzaczek każdy będzie jakby nadłamany, na tym go szukać miejscu, bo przy każdym krzaczku takiego znajdzie robaczka a znalazłszy każdego zabić.
Na zwierzchne liszki, aby kapuścianego nie psowały liścia, wziąść z lasu mrowisko starego gniazda i między zagony kapusty rozsypać te mrówki, które do szczętu je wygubią.
W tym też mieć trzeba pilny dozór, gdy na ogrodach plewiarki plewią, aby nie drzymały, a to dla tego, aby rozespane, miasto chwastu, dobrej nie wyrywały jarzyny.
Naci i chwastu różnych jarzyn nie psować, ale je posuszyć dla chlewnego bydła na zimę, które tym posilić i wychować można.
Gdy się bardzo zachwaszczą ogrody, że i plewieniem ustawnym dać rady nie można, przez co i jarzyny nie tak jak trzeba fruktyfikują, tedy tatarką albo konopiami zasiać, tym gęsty chwast wyplenić może sposobem. "

Narzędzia do siewu i pielęgnacji zbóż i okopowych.

Siewnik. Rozróżniamy siewniki uniwersalne  rzędowe do wysiewu zbóż, punktowe do wysiewu pojedynczych nasion kukurydzy, buraków, słonecznika i warzyw i rzutowe do wysiewu drobnych nasion koniczyny czy trawy.
Zasadniczymi zespołami siewnika uniwersalnego są: zbiornik nasion, w którym znajduje się mieszadło zapewniające dopływ do aparatów wysiewających; aparaty wysiewające (roweczkowe w starszych siewnikach lub kołeczkowe) wygarniają nasiona ze zbiornika do przewodów nasiennych przeważnie teleskopowych; przewody zakończone są redlicami żłobiącymi rowki jednakowej głębokości i rozstawie, do których wpadają nasiona, przykrywane następnie glebą przez zagarniacze znajdujące się za redlicami.
W siewnikach rzutowych nasiona są wygarniane ze zbiornika przez szczoteczkowe aparaty wysiewające bezpośrednio na powierzchnię pola.

Narzędzia inne.